Azərbaycanda ən geniş yayılmış “Qadan alım, dərdin mənə qəlsin, qurban olum” təsəlliverici sözləri yəgin ki, tez-tez eşidirsiniz. Bu sözləri adətən qadınlar, nənələr, analar, bacılar övladlarına və yaxınlarına sözdə deyirlər, kişilər, atalar, oğullar, qardaşlar isə səy göstərib həmin o qada-balanı uzaqlaşdırır, dərdi və problemi çözürlər. Lakin elə insanlarda varki, bu hissləri doğru-dürüst tanımadıqları insanlara və hətta bütün sosiuma münasibətdə yaşayırlar. Bəs düşünmüsünüzmü psixoloji nöqteyi nəzərdən bu sözləri deyən insanlar necə xarakterizə edilir və adlanırlar?

Başqasının hisslərini başa düşmək və bölüşmək və onun ağrı və acısını özünki kimi yaşamaq bacarığı olan insanlara empat deyilir.

Empatlar başqalarının emosional vəziyyətini və hisslərini tez və dəqiq müəyyənləşdirir, həmsöhbətin ağrılarını və tətiklərini intuitiv şəkildə oxuyur, baxışlarını, nitq tonunu və davranış və ünsiyyətin digər detallarını təhlil edir. Üstəlik, bunu çox vaxt şüursuz şəkildə edirlər – empatlar başqalarını hiss etmək və anlamaq üçün xüsusi səy göstərmirlər.

Empatiya nədir və onu necə inkişaf etdirmək olar?

Yenidoğulmuşların valideynlərini təbii empatlar adlandırmaq olar. Körpənin danışa bilməməsi və hisslərini qışqıraraq ifadə etməsinə baxmayaraq, analar və atalar şifahi olmayan siqnallardan istifadə edərək körpənin ehtiyaclarını təxmin etməlidirlər. O, necə qıvrılır, qollarını necə bükür, necə qışqırır – qorxudan, ağrıdan, aclıqdan və ya darıxdıqdan.

Empat olmaq başqasının düşündüyünü oxumaq demək deyil. Hətta güclü empatlar da buna qadir deyil.

Lakin onlar qarşıdakı insanın beyinində nə baş verdiyini təxmin edə və onun davranışını təxmin edə bilirlər: üz ifadələri, jestlər və baxışlar vasitəsilə empat digər insanların hisslərini, onların arxasında gizlənən istək və motivləri hiss edir. Skanlama avtomatik olaraq baş verir. Empat başqalarını hiss edir və empatiyanın nəticəsi adətən ağılla qənaətə gəlinən nəticə deyil, başqalarının mümkün düşüncələri, duyğuları və davranışları haqqında nəticə çıxarmağa kömək edən daxili eyni hissdir.

Empat və empatik insan eyni bacarıqlara malikdirmi?

İstənilən empat empatik insandır. Lakin hər empatik insan empat deyil. Fərq empatiyanın dərəcəsində və hüdudlarındadır. Empatik insan başqalarının duyğularını oxuyur və dəstəkləyir, lakin bunların onun deyil, başqasının hissləri olduğunu başa düşür. Ancaq empatlar başqalarının daxili vəziyyətlərini o gədər dərin və tez daxildə özünküləşirirlər ki, onların şüurunda çaşqınlıq yarana bilər. Empat həmişə başqalarının hisslərinin harada olduğunu bilmir və sanki onları özünki kimi qəbul edir.

Elmi baxımdan empatiya necə işləyir?

Empatiya iki komponentdən ibarətdir. Birincisi koqnitivdir. Başqalarının hiss və duyğularının təzahürlərini başa düşmək və ayırd etmək bacarığına cavabdehdir. Koqnitiv prosesləri əhatə edir: diqqət, qavrayış, təfəkkür, yaddaş, nitq. Koqnitiv empatiyanın köməyi ilə insanlar özlərini başqasının yerinə qoya, müəyyən bir vəziyyətdə konkret bir insan olmağın necə olduğunu təsəvvür edə bilərlər. Koqnitiv empatlar mümkün gədər kömək etməyə və ya heç olmasa zərər verməyərək vəziyyətən çıxmağa çalışırlar.

İkinci komponent empatiyadır. Bu, digər insanların hisslərini bölüşmək və onlara rəğbət bəsləmək bacarığıdır. Məsələn, empatiyaya meyilli biri sevdiyi insan ağlayanda və ya onunla şübhə və çətinlikləri ilə paylaşdıqda kədər hiss edir, həmdərd olur. Eyni şəkildə də dostunun sevincinə sevinir.

Empatiya ilə simpatiyanı ayırd etmək vacibdir. Sonuncu, kiməsə qarşı hiss etdiyimiz hissdir. Empatiya isə başqa insanların hissləri ilə empatiyadır. Və yalnız mənfi deyil, həm də müsbətdir.

İnsanlar ən çox çətinlik çəkənlərə, yaxınlarını və ya işini itirənlərə və ya uğursuzluqla qarşılaşanlara can yandırıb dəstək olmağa çalışırıq. Amma başqalarının sevincini adətən sadəcə alqışlayaraq müşahidə edirik və bu sevincə əlavə sevinc qatmaq kimi bir hiss yaranmır. Empatiya, əksinə, hisslərin bütün spektrini əhatə edir: empatlar, həqiqətən əylənənlərin yanında olarsa, gülməyə və ya eyforiya hiss etməyə başlaya bilər.

Empatiyanın mərhəmət göstərməyə cavabdeh olan hissəsi beyinin vicdan hissini proqramlaşdıran sahəsidir.

Empatlarda mələklər kimi, ağ və qara ola bilərlər. Qara empatlar ağlardan fərqli olaraq insanın hansı hiss və ya duyğu yaşadığını anlayan, lakin ona qarşı mərhəmət hissi duymayan, bu biliklərdən öz məqsədləri üçün istifadə edən insanlardır. Xüsusilə, bunlar koqnitiv empatiyaya sahib olan və başqalarını manipulyasiya edən psixopatlardır.

Empatiya anadangəlmə xüsusiyyətdir, yoxsa sonradan yiyələnə biləcəyimiz bacarıqdır?

Elm əhli empatiya üçün xüsusi bir geni kəşf edənə qədər anadangəlmə meyl haqqında tezislər sadəcə fərziyyə olaraq qalacaq.

Təhsil mühiti empat olmağa kömək edə bilər. Məsələn, uşağa başqalarının hisslərinə diqqət yetirmək öyrədilirsə və uşağın özünün emosional vəziyyətinə diqqət və hörmət göstərilirsə. Əsasən uşaqlarda empatiyanın inkişafı həmişə böyüklərin nümunəsindən başlayır.

Uşağa başqasının hissləri ilə maraqlanmağı öyrətməzdən əvvəl, bu qayğının əhəmiyyətini və əhəmiyyətini öz nümunənizlə göstərməlisiniz. Uşaqda empatiyanın inkişafına kömək etmək üçün bir neçə addım var.

Psixoloqlar uşağa öz hissləriniz haqqında təsviri formada danışmağı tövsiyyə edirlər. “Bu hadisə məni kədərləndirdi. Özümü əsəbi hiss edirəm” və heç bir halda “Mən sizin sayənizdə hiss edirəm…” kimi ifadələri əlavə etməməlisiniz. Bunun yerinə uşağı əhatə edən böyüklər öz hissləri üçün məsuliyyət daşımalı və onlar haqqında öz adından danışmalıdırlar.

Hisslərin təsvirinə bədən hisslərinin tələffüzünü əlavə edin. Uşaq hisslərin bədəndə əks olunduğunu başa düşəcək və özünü müşahidə etməyə başlayacaq. Məsələn: “İnsanlar mənə qışqıranda qıcıqlanıram və əllərim yumruğa yığılır.”
Nümunə ilə digər insanların hisslərinə diqqət yetirin. Səbirlə, ehmalca soruşun, müstəntiq kimi uşağı danışdırmayın, bu, psixoloji travmaya səbəb ola bilər.

Bəzən empatiya mənfi təcrübələr əsasında inkişaf edir. Məsələn, zorakılığın gündəlik həyarın bir hissəsi olduğu mühitlərdə böyüyən uşaqlar intuitiv olaraq böyüklərin vəziyyətini müəyyən etməyi öyrənirlər ki, bilsinlər ki, özlərini bu və ya iəgr vəziyyətdə özlərini necə aparsınlar.

Bu, təkcə fiziki deyil psixoloji zorakılığın mövcud oldduğu ailələrin uşaqlarına aiddir. Müntəzəm olaraq təhqir edərək, günahkarlıq hissi aşılamaq, dünyadan təcrid etmək və ya uşağa məhəl qoymamaq kimi cəzalar – bütün bunlar həm də zorakılıqdır, ondan özünüzü müdafiə etməlisiniz.

Nəticədə, uşaq empata çevrilməyə məcbur olur. Yetkinlər kimi, bu cür insanlar tez-tez başqalarının mənfi hissləri üçün məsuliyyət daşımağa meyllidirlər: kimsə bir şeydən narazı olduqda və ya əsəbiləşdikdə özlərini günahkar hiss edirlər və ya utanırlar. Eyni zamanda insan özünü və rahatlığını unudur.

Empatiya şüurlu şəkildə də inkişaf etdirilə bilər. Siz eyni skan etmə bacarıqlarına yiyələnə biləcəksiniz: hiss və emosiyaların təzahürlərini intellektual səviyyədə təhlil etməyi öyrənin.

Empatik komponentlə hər şey daha mürəkkəbdir. Belə bir fikir var ki, bütün insanlar empatiya qurmağı bacarmır. Xüsusilə, narsisistik şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar həqiqi mərhəmət göstərməkdə çətinlik çəkə bilərlər.

Empatiyanın niyə faydalıdır?

Empat müsbət hisslər spektrini daha parlaq və daha müxtəlif şəkildə yaşayır, başqalarının sevincini asanlıqla bölüşə bilir və dünyaya müsbət, yaradıcı tərəfdən baxmağa meyilli olduğu üçün gündəlik işlərdən məmnunluq hiss etmək onun üçün daha asandır.

Buradakı düstur belədir: mən başqasının xoşbəxtliyini və eyforiyasını yaşayıram → bu mənözümü daha yaxşı hiss etməyə kömək edir → dünyaya sevinc üçün daha çox səbəb gətirəcəyəm. Sonda hamı qalib gəlir.

Empatiyanın mərhəmətli hissəsi daha böyük xeyir üçün oxşar təsirə malikdir. Bu, insanlara başqalarının hisslərinin qayğısına qalmağa və bir-birlərinə səmimi mehribanlıq və diqqət göstərməyə kömək edir. İnanın ki, hamının empatik olduğu dünyanın bir versiyası indiki versiyadan daha təhlükəsiz olacaq.

Amma bir mənfi cəhət də var: müsbət hisslərin daimi paylaşılması empatı fantaziya aləmində həbs edə bilər, onu yoldan çıxara bilər. Başqasının müsbət hissləri ilə birləşən insan öz həyatını unudaraq başqasının həyatını yaşamağa başlaya bilər və nəticə olaraq onu öz həyatında xaos yarana bilər.

Empatiyanın mənfi tərəfləri hansılardır?

İnsan öz hisslərini və başqalarının hisslərini ayırmağı bilirsə, empatiyanın yaxşı keyfiyyət olduğunu artıq öyrənmiş olur. Əks təqdirdə çətinliklər başlayır.

Birincisi, emosiyaların “mənimsənilməsi” daxili münaqişələrə birbaşa yoldur. Başqasının kini, qəzəbi və ya qısqanclığı üçqat güclə daxilinizə axır, çünki onların sağlam bir əsası yoxdur və bu vəziyyətdən sağlam çıxış yolu yoxdur.

Məsələn, empat qız N, pişiyi qaçan bir həmkarının hissləri ilə dolu idi. Başqalarının hisslərinin “kopyalanması” o gədər tez baş verir ki, o şüuraltısında bu hisslərin ona aid olmadığını qeydə ala bilmir. Nəticədə o, bütün günü işdə və evdə diqqətini cəmləyə bilmir, ağlamaq istəyir, lakin məhsuldarlığının və gücünün azalmasının səbəbini tapa bilmir. Bu, həmkarlar, müdirlər və ailə üzvləri arasında suallar yaradır. Uzanıb duyğuları yaşayıb sonuna çlxmaqda mümkün olmur , çünki beyininizdə israrla bu hisslərin haradan gəldiyi ilə bağlı sual səslənir.

Bu cür hallar emosional qeyri-sabitliyə, xroniki stressə və həddən artıq yüklənməyə səbəb olur. Eyni zamanda, belə bir kontekstdə kədərlənmək də normaldır, hətta ev heyvanını itirmiş həmkarına dəstək ifadə etmək lazımdır. Lakin qurbanın özünün hissləri ilə eyni hislərin yaşanması dağıdıcı ola bilər.

İkincisi, empatlar tez-tez zəhərli insanlar tərəfindən manipulyasiya obyektinə çevrilir və psixopatları və narsistləri cəlb edir: empat üçün manipulyator üçün faydalı hisslərin mövcudluğuna əmin olmaq asandır.

Fakt budur ki, empatlar təbiətcə başqalarına qayğı göstərir, bu mövzuda özlərinə olan tələbləri çox yüksəkdir. Kənardan kimsə günahkarlıq və ya utanc hissi doğurduqda, empat razılaşmağa meyllidir: “Mən kifayət qədər səy göstərmədim.”

“Artıq hamının yeni telefonu var, amma mən köhnə telefonumla insan arasına çıxmağa utanıram. Mənimlə heç maraqlanmırsan?”, “Yetkin insansan, məni qısqanmağa utanmırsan?”, “Mən buna söz verməmişəm, yalan danışmağa utanmırsan?” – bu aqressiv manipulyasiyaların hər biri empat münasibətində dərhal hədəfi vurur.

Empatlar başqalarını razı salmağa, arxayınlaşdırmağa və başqalarını xoşbəxt etmək üçün əlindən gələni etməyə çalışır. Bəziləri isə bundan məharətlə istifadə edirlər.

Empatiya səviyyənizi necə artıra bilərsiniz?

Əvvəlcə suala cavab verin: başqalarına şəfqət və qayğı göstərməyə sizə nə mane olur? Bəlkə də bu, sizə bunu etməyə mane olan psixoloji travma məsələsidir – bu vəziyyətdə bir psixoloqla işləmək kömək edəcək.

Əgər əks etdirmə prosesi keçilərsə və dərin qatlanmış maneələr aradan qaldırılmazsa, insan yəqin ki, yalnız empatiya ilə oynamağı öyrənəcək. Ya başqalarından istifadə etməyə başlayacaq, ya da əksinə, başqasının istehlakçı münasibətinin qurbanına çevriləcək, hamını razı salmağa çalışacaq.

Daxili səviyyədə empatiyanın inkişafı üçün heç bir maneə olmadıqda, bacarıq təlimini keçə bilərsiniz. Məsələn, başqalarına diqqət yetirməyi məşq etməyə başlayın. Xüsusilə, konsentrasiya ilə dinləməyi və sözünü kəsməməyi öyrənin, nöqtəyə qədər aydınlaşdırıcı suallar verin və ünsiyyətdə mənəviyyat dərsi vermək xüsusiyyətini aradan qaldırın.

İkinci addım özünüz haqqında danışmağı, hissləriniz və daxilinizdə baş verənlər haqqında danışmağı öyrənməkdir. Əgər siz “danışmaq və dinləmək” tarazlığını qorumasanız, inciklik və haqsızlıq hissi ilə üzləşmək riskiniz var: mən dünya ilə yarı yolda görüşürəm, amma mənimlə maraqlanmır.

Üçüncü addım effektiv ünsiyyət haqqında ədəbiyyatı öyrənmək, danışıq klublarına və ya qrup terapiyasına yazılmaqdır. Ünsiyyət naminə ətrafınızdakı ünsiyyət nə qədər çox olarsa, empatiya bacarıqlarınız bir o qədər güclü olar.

Empatiyanızı azaltmaq mümkündürmü?

Empatiyadan qurtulmağın heç bir yolu yoxdur, onu atmaq və ya qadağan etmək olmaz. Lakin siz bu xüsusiyyətinizi təhlükəsizliyinizə, sağlamlığınıza ziyan vurmasın deyə idarə edə bilərsiniz.

Bunun üçün özünüzə və vəziyyətinizə dair təfərrüatlı bir empat müşahidələri ilə gündəlik saxlamaq, sərhədlərə hörmət etməyi öyrənmək və özünüzü başqasının probleminə sürükləməmək yetərlidir. Yazarkən özünüzə mütəmadi olaraq suallar vermək vacibdir: “Bunlar mənim hisslərimdir (duyğularım, düşüncələrim) yoxsa başqasının həyatındakı haddisənin proeksiyası? Mən tam olaraq nə hiss edirəm və nə düşünürəm?

Başqalarını özbaşına mühakimə etmək insan təbiətidir: empatlar çox vaxt insanlardan onların təbiətində olmayan və ya hiss etmədikləri şəfqət və qayğını gözləyirlər. Sadəcə başqalarından istifadə edən, özünü qayğıkeş və diqqətli kimi göstərən, amma əslində yalnız özlərinə əhəmiyyət verən insanların olduğunu qəbul etmək bir empat üçün çətindir.

Empat belə insanları uzun müddət qoruyacaq və bu yolla onlara müsbət təsir göstərdiyini düşünərək onları əyləndirəcək. Bütün bunlar “Hamı mənim kimidir” filtrinin sonsuz tələsidir. Psixoloqla fərdi iş də ondan çıxmağınıza kömək edəcək.